جنگل‌های شمال ایران، با تاج‌پوششی سبز و تاریخی کهن، حالا پس از چند سال اجرای طرح تنفس، در وضعیتی متفاوت از آنچه پیش‌بینی می‌شد قرار گرفته‌اند.
خلاصه مقاله
توقف بهره‌برداری از جنگل‌های شمالی ایران، با عنوان «طرح تنفس»، تصمیمی بزرگ و بحث‌برانگیز بود. اما آیا حذف ناگهانی بهره‌برداری بدون جایگزین مدیریتی، به نجات جنگل‌ها کمک کرده یا آنها را بی‌دفاع‌تر از همیشه رها کرده است؟
پیامدهای توقف بهره‌برداری و اجرای طرح تنفس در جنگل‌های شمال ایران
به‌عنوان فردی که سال‌ها با عرصه‌های جنگلی از نزدیک در ارتباط بوده و اخبار و تحولات حوزه منابع طبیعی کشور را با حساسیت دنبال می‌کنم، در مورد پیامدهای توقف بهره برداری و اجرای طرح تنفس در جنگل های هیرکانی، می توانم بگویم طرح موسوم به «تنفس جنگل» که از سال ۱۳۹۶ با هدف توقف بهره‌برداری صنعتی از چوب جنگل‌های طبیعی شمال آغاز شد، دارای جنبه‌های مثبت و منفی متعددی بوده که لازم است با نگاهی چندوجهی و جامع به آن پرداخته شود.
۱. اهداف اولیه طرح تنفس: آرمان‌گرایانه اما نیازمند زیرساخت
این طرح با نیت حفاظت از جنگل‌های هیرکانی، (به‌ویژه پس از آنکه این عرصه‌ها به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد) در شرایطی کلید خورد که نگرانی‌های زیادی درباره تخریب، بهره‌برداری بی‌رویه، و کاهش توان باززایی این جنگل‌ها وجود داشت. هدف اصلی آن، فرصت دادن به جنگل‌ها برای بازیابی خود و توقف بهره‌برداری تجاری بود.
اما با وجود نیت مثبت، متأسفانه زیرساخت‌های لازم برای اجرای موفق آن به دلایل زیر فراهم نشد:
- کمبود نیروی متخصص جایگزین برای مدیریت و پایش مستمر
- حذف ناگهانی بهره‌برداری بدون جایگزینی طرح‌های مدیریتی مشارکتی
- عدم تأمین بودجه کافی برای حفاظت مؤثر
- نبود طرح مدون جایگزین برای جنگلداری نزدیک به طبیعت یا مدیریت چندمنظوره
۲. پیامدهای منفی توقف بهره‌برداری
۲.۱. خلأ نظارت و افزایش تخلفات
یکی از مهم‌ترین پیامدهای توقف طرح‌های جنگلداری، خلأ مدیریتی و نظارتی در عرصه‌های جنگلی بوده است. پیش از این، طرح‌های جنگلداری (با همه انتقادات وارده به آنها) دارای ساختارهای مشخصی برای حفاظت، پایش، آماربرداری، کنترل بهره‌برداری، و جلوگیری از تخلفات بودند. با حذف این ساختارها:
- قاچاق چوب در بسیاری از مناطق افزایش یافته است
- بهره‌برداری غیرمجاز و شبانه از درختان شکسته، افتاده یا حتی سالم، بدون کنترل انجام می‌شود
- تضعیف نقش جنگلبانان و ناظرین و حتی بیکار شدن برخی نیروهای فنی صورت گرفته است.
۲.۲. عدم کنترل عوامل تخریب
در غیاب حضور فعال و دائمی نیروهای فنی و حفاظتی، جنگل‌ها بیش از پیش در معرض عوامل تخریب قرار گرفتند:
- افزایش دام در عرصه‌های جنگلی در بسیاری از مناطق دیده می‌شود
- حریق‌های گسترده و محلی در غیاب مدیریت سریع، به آسیب‌های جدی منجر شده‌اند
- آفات و بیماری‌ها در مناطقی مانند گیلان و مازندران افزایش یافته و نظارت فنی مستمر برای مقابله با آنها ضعیف شده است.
۳. دستاوردهای مثبت قابل توجه
با وجود مشکلات فوق، نمی‌توان از برخی آثار مثبت طرح تنفس چشم‌پوشی کرد:
۳.۱. توسعه زراعت چوب
توقف بهره‌برداری از جنگل‌های طبیعی، به‌صورت طبیعی باعث ترویج زراعت چوب در اراضی مستعد و خارج از جنگل شد. دولت نیز با سیاست‌گذاری‌هایی چون ارائه نهال رایگان، تسهیلات ارزان‌قیمت، و آموزش به کشاورزان، در این راستا گام‌هایی برداشته است. این رویکرد:
- فشار بر جنگل‌های طبیعی را کاهش می‌دهد.
- زمینه ایجاد درآمد بلندمدت برای روستاییان را فراهم می‌آورد.
- ذخیره کربن، کنترل فرسایش و زیباسازی چشم‌انداز را تقویت می‌کند.
۳.۲. افزایش توجه عمومی و رسانه‌ای به جنگل‌ها
اجرای این طرح، نوعی هشدار و زنگ خطر عمومی در مورد وضعیت شکننده جنگل‌های هیرکانی بود. از آن زمان، آگاهی عمومی نسبت به اهمیت این جنگل‌ها و لزوم حفاظت از آنها افزایش یافته و در فضای رسانه‌ای، کارشناسان بیشتری وارد بحث‌های تخصصی جنگلداری شده‌اند.
۴. مسیر آینده: بازاندیشی در طرح تنفس
طرح تنفس نباید تنها به‌عنوان توقف بهره‌برداری تعریف شود، بلکه باید به‌سمت یک مدیریت پایدار، علمی و چندمنظوره جنگل‌ها حرکت کند. برای تحقق این امر:
- باید طرح‌های جدید جنگلداری با رویکرد حفاظتی و نزدیک به طبیعت (Close-to-Nature Forestry) تدوین شود
- باید از دانش‌آموختگان و نیروهای متخصص جوان در حفاظت، پایش و مطالعات اکولوژیکی بهره گرفته شود
- سامانه‌های هوشمند پایش جنگل (GIS، سنجش از دور، دوربین‌های تله‌ای و...) برای کنترل قاچاق و تغییرات جنگل به‌کار گرفته شود
- مشارکت جوامع محلی در حفاظت و بهره‌برداری کنترل‌شده و پایدار تقویت گردد.
نتیجه‌گیری
طرح تنفس جنگل‌های شمال ایران، با نیت حفاظت آغاز شد، اما اجرای ناقص آن بدون جایگزین‌سازی مؤثر مدیریتی، زمینه‌ساز مشکلاتی چون افزایش قاچاق، بازگشت دام، و ضعف نظارت شده است. با این‌حال، فرصت‌هایی نیز مانند توسعه زراعت چوب و ارتقای توجه عمومی به اهمیت جنگل‌ها را فراهم کرده است.
امید آن داریم که در آینده، این طرح با تکیه بر دانش، تخصص، مشارکت مردمی و ابزارهای نوین، به‌سوی تحقق واقعی مدیریت پایدار جنگل‌ها پیش برود، چرا که بقای جنگل‌های هیرکانی، تضمینی برای پایداری اکولوژیکی، امنیت منابع آب، و سلامت جوامع آینده ماست.
